Bu stratejileri uygulayabilmek için üstte değinilen iki temel şartın eksiksiz bir biçimde var olduğuna dikkat etmek de son derece kıymetli. Bunlardan biri öğrencilerin sesli ya da sessiz akıcı okuyabiliyor olmaları, ikincisi ise metnin seviyeye uygun olması ve ortasındaki bilinmeyen sözcük oranının en çok yüzde 5 olması. Şayet bu şartlar sağlanmadıysa evvela bunun üzerinde durmamız gerekiyor.
KIYMETLİ GÖSTERGELERDEN BİRİ METNİN KONUSUNU BULMAK
Bir metnin ne hakkında olduğunu bulabiliyor olmak o metnin genel olarak anlaşıldığını gösteren kıymetli bir gösterge. Bu niçinle mevzu bulma çalışmalarına itina gösterilmeli. Metnin konusunu bulmak, ana fikrini bulmak için de öncelikli olduğu için ayrıyeten kıymetli. Bir metnin konusunu bulmak için metnin bütününün işlemlenmesi ve çıkarım yapılması gerekir. Bunun için metin ne hakkında, metin ne üzerinde duruyor, metin neyi ele alıyor, metinde en sık geçen kavram ne, tümcelerin hususları hangi ortak hususa işaret ediyor, paragrafların mevzuları hangi ortak bahse işaret ediyor? üzere sorulardan yararlanılabilir.
ANA KANIYI ANLAMALIYIZ
Ana niyet bir metnin yazılış maksadını, muharririn metni hangi bakış açısıyla nasıl bir mesaj (mesaj) vermek için yazdığını gösterir. Ana kanıyı bulmak için evvela metnin konusunu bulmak daha sonra da muharririn bu mevzuyu nasıl ve neden ele aldığını sorgulamak gerekir. ötürüsıyla ana fikir “konu + müellifin amacı” birleşiminden oluşan bir olgudur. Örneğin muharrir metinleştirmek için “sporun sıhhate etkileri”ni kendisine mevzu edinebilir. Bir muharrir bu bahse olumlu bir bakış açısıyla yaklaşabilir bir oburu ise olumsuz. Bu durumda bir müellif “spor yapmak sağlıklı yaşama katkı sağlar” biçiminde bir ana kanıyı metninde işleyebilirken bir oburu sakatlıklara, kalp krizine yol açtığını düşünerek “spor yapmak sıhhatsiz bir yaşama yol açar” biçiminde bir ana kanıyı işleyebilir. Bu niçinle ana kanıyı bulmak için mevzuyu bulduktan daha sonra bu husus hangi bakış açısıyla ele alınmış, bu bahis hangi tarafıyla işlenmiş, muharrir bu mevzuyu neden ele almış, müellif hangi iletiyi vermek istiyor? üzere sorular sorulabilir ya da şöyleki bir akış izlenebilir: (1) Müellifin mevzuya ait bakış açısını (gözlem, teklif, tavır vb.) bulma, (2) muharririn hususa ait yorumunu bulma, (3) müellifin mevzuya ait bir savunusunu bulma, (4) bunları tek bir tümce olarak tabir etme.
METİN YAPISINI FARK ETMEK DEĞERLİ
Metin yapısı kavramı metindeki ayrıntıların nasıl organize edildiğiyle ilgilidir. Ekseriyetle öyküleyici metinler kişi, vakit, yer, olaylar/gelişmeler ve sonuç biçiminde organize edilirken bilgilendirici metinler niçin-sonuç, sorun tahlil, karşılaştırma, sıralama ve açıklama biçiminde organize edilir. Okurlar bir metnin yapısı hakkında bilgi sahibi olurlarsa muharrirlerin bilgiyi nasıl organize ettiklerini de bilirler ve bu da onlara okurken o bilgilere kolay ve tertipli bir halde ulaşma imkanı sağlar. O niçinle metin yapılarının gerçek metinler üzerinden çözümlemeler yapılarak öğrencilere fark ettirilmesi son derece değerli. bu biçimdelikle öğrenciler karşılaştıkları metinlerin içeriğinin nasıl organize edildiğini fark ederek yeni bilgiye ulaşmak için kendileri zihinsel olarak bir metin şeması oluşturabilir ve okurken metinden aldığı ayrıntıları bu şemalara dağıtarak metni daha kolay anlayabilir.
ÖZETLEME YAPABİLMEK METNE HAKİMİYETİ GÖSTERİYOR
Özetleme asıl metnin silme, genelleme, seçme ve bir daha yapılandırma üzere birtakım bilişsel süreçlerden daha sonra ana çerçevede mana kaybına uğratılmadan daha kısa bir metne dönüştürülmesi işi. Burada özet metnin kaynak metni gereğince temsil edecek nitelikte olması fazlaca değerli. Bu bakımdan özetleme okurun bir metne ne derece hâkim olduğunun en değerli göstergelerinden biri. Metni bütüncül olarak manadan özetleme yapılabilmesi imkanlı değil. Lakin metni tam olarak anlamak da özetleme için kâfi olmaz. Anlamayla bir arada metindeki kıymetsiz ayrıntıları yani metnin manasına direkt katkısı olmayan ayrıntıları belirlemek ve silmek gerekir. Bunun yanında metnin manasını oluşturan ve katiyetle çıkartılmaması gereken ayrıntıların farkında olmak ve o ayrıntıları özet metin için seçmek gerekir. bir daha metni daha kısa bir duruma dönüştürebilmek için seçilen ayrıntıların ortak noktaları bağlamında birleştirilmesi ve kendi tümceleriyle bir daha yazılması gerekir. Yeterli bir özet metin yazabilmek için metnin ana kanısı ve yardımcı kanılarının belirlenmesi, değerli ayrıntılarının seçilmesi, kıymetsiz ayrıntılarının silinmesi, genellenebilir ayrıntılarının bir üst kavram ortasında birleştirilmesi ve hareketlerinin ortak bir çatıda bir daha yapılandırılmasına dönük farklı ayrı etkinlikler yapılmalı ve daha sonrasında özetleme çalışmalarına geçilmeli.
TAM VE HAKİKAT MANAYA İÇİN GEREKLİ
Eleştirel okuma mahareti evvela metindeki ayrıntıların tam ve yanlışsız olarak alınmasını ve akabinde bu ayrıntıların okurun sahip olduğu bilgilerle karşılaştırılmasını gerektirir. Bu bakımdan okuma marifetinin ileri basamaklarında gerçekleştirilebilecek olan bir okuma stratejisidir ve okuma manaya marifetini hayli uygun fayda. Eleştirel okuma yapabilmek için müellifin hedefi ne, metindeki bilgiler hakikat ve aktüel mi, metindeki bilgiler doğrulanabilir mi, metindeki bilgiler dengeli ve mantıklı mı, metindeki bilgiler abartılı mı, metindeki bilgiler kıymetli mi, metindeki bilgiler çok genellemeler içeriyor mu? üzere soruların sorulması gerekir.
yenidenI UNUTMAYIN
Çocukların okumanın teknik ve akıcılık istikametine ait sıkıntıları var ise ve sözcük dağarcıkları kâfi değilse evvela bunlar üzerinde durulmalı. Bu boyutlara ait sorun yoksa ya da çözülmüşse üstte değinilen stratejiler uygulanarak çocukların ehil bir okur durumuna gelmeleri sağlanabilir. Lakin tüm bunlardan evvel unutulmaması ve asla göz gerisi edilmemesi gereken şey tekrar olmalı. Bir sözcüğün belleğimize yerleşmesini ve orada kalıcı olmasını sağlamak ve gerekli durumlarda o sözcüğe zahmetsizce ulaşabilmek nasıl sık sık müsabakayla ilgili ise okumada da bu durum geçerli. Buna göre her şeydilk evvel çocuklarımızın kitaplarla sık sık karşılaşarak hem sözcük dağarcıkları ve metin yapısı ayrıntılarının oluşturulmasını sağlamalı birebir vakitte okuma sürecinde onlara dayanak olarak strateji ayrıntılarını geliştirmeliyiz. Bunun için hem okulda tıpkı vakitte konutta birbirini takviyeler halde organize olunması son derece değerlidir. Aristo devrinden bugüne dek söylene gelen bir kelamla bitirmek isterim. “Zihin bir kas üzeredir ne kadar hayli çalışırsa o kadar epey gelişir.” Zihni de geliştirmek için başvurulabilecek en tesirli yolların başında okumak gelir.
PROF. DR. HAKAN ÜLPER KİMDİR?
Hakan Ülper, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Anabilim Kısmında bakılırsav yapıyor. Türkçe Eğitimi alanında öğretmen ve öğretim üyesi olarak 25 yıllık bir tecrübeye sahip. Anadili ve yabancı lisan olarak Türkçe öğretimi alanında ulusal ve milletlerarası seviyede epeyce sayıda kitap, kitap kısmı, kitap editörlüğü, çeviri editörlüğü, makale, bildiri ve projeleri bulunuyor. Ayrıyeten Lisan Eğitimi ve Araştırmaları isimli bir mecmuanın de editörlüğünü yapıyor. Bilhassa okuma eğitimi, yazma eğitimi ve sözcük öğretimi bahislerinde dersler vermekte ve araştırmalar yapıyor.
KIYMETLİ GÖSTERGELERDEN BİRİ METNİN KONUSUNU BULMAK
Bir metnin ne hakkında olduğunu bulabiliyor olmak o metnin genel olarak anlaşıldığını gösteren kıymetli bir gösterge. Bu niçinle mevzu bulma çalışmalarına itina gösterilmeli. Metnin konusunu bulmak, ana fikrini bulmak için de öncelikli olduğu için ayrıyeten kıymetli. Bir metnin konusunu bulmak için metnin bütününün işlemlenmesi ve çıkarım yapılması gerekir. Bunun için metin ne hakkında, metin ne üzerinde duruyor, metin neyi ele alıyor, metinde en sık geçen kavram ne, tümcelerin hususları hangi ortak hususa işaret ediyor, paragrafların mevzuları hangi ortak bahse işaret ediyor? üzere sorulardan yararlanılabilir.
ANA KANIYI ANLAMALIYIZ
Ana niyet bir metnin yazılış maksadını, muharririn metni hangi bakış açısıyla nasıl bir mesaj (mesaj) vermek için yazdığını gösterir. Ana kanıyı bulmak için evvela metnin konusunu bulmak daha sonra da muharririn bu mevzuyu nasıl ve neden ele aldığını sorgulamak gerekir. ötürüsıyla ana fikir “konu + müellifin amacı” birleşiminden oluşan bir olgudur. Örneğin muharrir metinleştirmek için “sporun sıhhate etkileri”ni kendisine mevzu edinebilir. Bir muharrir bu bahse olumlu bir bakış açısıyla yaklaşabilir bir oburu ise olumsuz. Bu durumda bir müellif “spor yapmak sağlıklı yaşama katkı sağlar” biçiminde bir ana kanıyı metninde işleyebilirken bir oburu sakatlıklara, kalp krizine yol açtığını düşünerek “spor yapmak sıhhatsiz bir yaşama yol açar” biçiminde bir ana kanıyı işleyebilir. Bu niçinle ana kanıyı bulmak için mevzuyu bulduktan daha sonra bu husus hangi bakış açısıyla ele alınmış, bu bahis hangi tarafıyla işlenmiş, muharrir bu mevzuyu neden ele almış, müellif hangi iletiyi vermek istiyor? üzere sorular sorulabilir ya da şöyleki bir akış izlenebilir: (1) Müellifin mevzuya ait bakış açısını (gözlem, teklif, tavır vb.) bulma, (2) muharririn hususa ait yorumunu bulma, (3) müellifin mevzuya ait bir savunusunu bulma, (4) bunları tek bir tümce olarak tabir etme.
METİN YAPISINI FARK ETMEK DEĞERLİ
Metin yapısı kavramı metindeki ayrıntıların nasıl organize edildiğiyle ilgilidir. Ekseriyetle öyküleyici metinler kişi, vakit, yer, olaylar/gelişmeler ve sonuç biçiminde organize edilirken bilgilendirici metinler niçin-sonuç, sorun tahlil, karşılaştırma, sıralama ve açıklama biçiminde organize edilir. Okurlar bir metnin yapısı hakkında bilgi sahibi olurlarsa muharrirlerin bilgiyi nasıl organize ettiklerini de bilirler ve bu da onlara okurken o bilgilere kolay ve tertipli bir halde ulaşma imkanı sağlar. O niçinle metin yapılarının gerçek metinler üzerinden çözümlemeler yapılarak öğrencilere fark ettirilmesi son derece değerli. bu biçimdelikle öğrenciler karşılaştıkları metinlerin içeriğinin nasıl organize edildiğini fark ederek yeni bilgiye ulaşmak için kendileri zihinsel olarak bir metin şeması oluşturabilir ve okurken metinden aldığı ayrıntıları bu şemalara dağıtarak metni daha kolay anlayabilir.
ÖZETLEME YAPABİLMEK METNE HAKİMİYETİ GÖSTERİYOR
Özetleme asıl metnin silme, genelleme, seçme ve bir daha yapılandırma üzere birtakım bilişsel süreçlerden daha sonra ana çerçevede mana kaybına uğratılmadan daha kısa bir metne dönüştürülmesi işi. Burada özet metnin kaynak metni gereğince temsil edecek nitelikte olması fazlaca değerli. Bu bakımdan özetleme okurun bir metne ne derece hâkim olduğunun en değerli göstergelerinden biri. Metni bütüncül olarak manadan özetleme yapılabilmesi imkanlı değil. Lakin metni tam olarak anlamak da özetleme için kâfi olmaz. Anlamayla bir arada metindeki kıymetsiz ayrıntıları yani metnin manasına direkt katkısı olmayan ayrıntıları belirlemek ve silmek gerekir. Bunun yanında metnin manasını oluşturan ve katiyetle çıkartılmaması gereken ayrıntıların farkında olmak ve o ayrıntıları özet metin için seçmek gerekir. bir daha metni daha kısa bir duruma dönüştürebilmek için seçilen ayrıntıların ortak noktaları bağlamında birleştirilmesi ve kendi tümceleriyle bir daha yazılması gerekir. Yeterli bir özet metin yazabilmek için metnin ana kanısı ve yardımcı kanılarının belirlenmesi, değerli ayrıntılarının seçilmesi, kıymetsiz ayrıntılarının silinmesi, genellenebilir ayrıntılarının bir üst kavram ortasında birleştirilmesi ve hareketlerinin ortak bir çatıda bir daha yapılandırılmasına dönük farklı ayrı etkinlikler yapılmalı ve daha sonrasında özetleme çalışmalarına geçilmeli.
TAM VE HAKİKAT MANAYA İÇİN GEREKLİ
Eleştirel okuma mahareti evvela metindeki ayrıntıların tam ve yanlışsız olarak alınmasını ve akabinde bu ayrıntıların okurun sahip olduğu bilgilerle karşılaştırılmasını gerektirir. Bu bakımdan okuma marifetinin ileri basamaklarında gerçekleştirilebilecek olan bir okuma stratejisidir ve okuma manaya marifetini hayli uygun fayda. Eleştirel okuma yapabilmek için müellifin hedefi ne, metindeki bilgiler hakikat ve aktüel mi, metindeki bilgiler doğrulanabilir mi, metindeki bilgiler dengeli ve mantıklı mı, metindeki bilgiler abartılı mı, metindeki bilgiler kıymetli mi, metindeki bilgiler çok genellemeler içeriyor mu? üzere soruların sorulması gerekir.
yenidenI UNUTMAYIN
Çocukların okumanın teknik ve akıcılık istikametine ait sıkıntıları var ise ve sözcük dağarcıkları kâfi değilse evvela bunlar üzerinde durulmalı. Bu boyutlara ait sorun yoksa ya da çözülmüşse üstte değinilen stratejiler uygulanarak çocukların ehil bir okur durumuna gelmeleri sağlanabilir. Lakin tüm bunlardan evvel unutulmaması ve asla göz gerisi edilmemesi gereken şey tekrar olmalı. Bir sözcüğün belleğimize yerleşmesini ve orada kalıcı olmasını sağlamak ve gerekli durumlarda o sözcüğe zahmetsizce ulaşabilmek nasıl sık sık müsabakayla ilgili ise okumada da bu durum geçerli. Buna göre her şeydilk evvel çocuklarımızın kitaplarla sık sık karşılaşarak hem sözcük dağarcıkları ve metin yapısı ayrıntılarının oluşturulmasını sağlamalı birebir vakitte okuma sürecinde onlara dayanak olarak strateji ayrıntılarını geliştirmeliyiz. Bunun için hem okulda tıpkı vakitte konutta birbirini takviyeler halde organize olunması son derece değerlidir. Aristo devrinden bugüne dek söylene gelen bir kelamla bitirmek isterim. “Zihin bir kas üzeredir ne kadar hayli çalışırsa o kadar epey gelişir.” Zihni de geliştirmek için başvurulabilecek en tesirli yolların başında okumak gelir.
PROF. DR. HAKAN ÜLPER KİMDİR?
Hakan Ülper, Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Anabilim Kısmında bakılırsav yapıyor. Türkçe Eğitimi alanında öğretmen ve öğretim üyesi olarak 25 yıllık bir tecrübeye sahip. Anadili ve yabancı lisan olarak Türkçe öğretimi alanında ulusal ve milletlerarası seviyede epeyce sayıda kitap, kitap kısmı, kitap editörlüğü, çeviri editörlüğü, makale, bildiri ve projeleri bulunuyor. Ayrıyeten Lisan Eğitimi ve Araştırmaları isimli bir mecmuanın de editörlüğünü yapıyor. Bilhassa okuma eğitimi, yazma eğitimi ve sözcük öğretimi bahislerinde dersler vermekte ve araştırmalar yapıyor.